1917-гч җилин үкр сарин 15-д Әәдрхн балhснд түрүн болҗ «Өөрдин зәңг» гидг хальмг газетин негдгч hарцнь барас hарсмн. «Өөрдин зәңг» хойр келәр – орс болн хальмг «тод бичгәр» hардг бәәсмн. Нертә хальмг номт, олна ниит үүлдәч Очра Номт (1886) эн газетин редактор болҗ. Шүлгч, олна ниит болн шаҗна үүлдәч Боован Бадм (1880) «Өөрдин зәңг» газет үүдәлhнд бас нилчән күргәд, газетәр дамҗад, гражданск эркн тɵрмүд ɵргх сана зүүҗ йовсмн. Тер цагт Боован Бадмин «Чикнә хужр» (1916 җ.) гидг поэмнь Хальмг теегин анч-бәәдл дүүрәлсмн. Үндсндән «Өөрдин зәңг» газет хальмг улсиг залдг Һоллгч комитетин йослгч әңгнь бәәсмн, хɵɵннь Хальмг хазгудын цергә залврин әңгнь болҗ тохрсмн. Ɵдгә цагт «Өөрдин зәңг» газетин hарцс (ут тоодан 1917-1918 җилмүдт 5 hарц барас hарсмн) Польш номин академин архивд профессор В.Л. Котвичин нертә кɵрңгд хадhлгдҗана.
1919-гч җилин hаха сард Шарту балhснд Хальмг кавалерийск цергин политическ әңгд аяни типографь бүрдәгдсмн. Эн типографин ул деер Харти Бадиевич Кануков (1883) – хальмг урн-үгин зокъялын үндсләч, шүлгч, орчулач, публицист, Гражданск дәәнә цага олна ниит үүлдәч түрүн хальмг советин йосна «Улан хальмг» гидг газет бүрдәсмн. «Улан хальмг» газетин халхст шиңкән экләд бичҗәх шүлгчнрин болн бичәчнрин үүдәврмүднь барлгддг бәәсмн. Х.Б. Кануковин тɵрскн амн-үгин зɵɵрән, урн-үгин зокъялан олзлад, дуунд тохрсн шүлгүднь эн газетин халст барлгдад, агитацин күслтәhәр цергчнр дунд тархагдҗ, теднә омг ɵргҗүлҗ йовла. 
Эркн түрүн хальмг мергҗллтин журналистнр дунд Карвин Лиҗ (1887), Балыков Санҗ (1895) йовсмн. Карвин Лиҗ – шүлгч, прозаик, пу¬блицист, олна ниит үүлдәч. 1906-гч җиләс авн «Северокавказский край» гидг газетд статьяснь эклҗ барлгддг болсмн. Карвин Лиҗ Башантад бәәсн цагтан «Хальмг hазрч», «Ик дɵрвүд», «Улан дɵрвүд» гидг долан хонг болhн hардг газетмүдин редактор болҗ кɵдлҗ йовла.
Эмиграцд бәәсн бийнь Санҗ Балыков – түүкләч, шүлгч, пу¬блицист, олна ниит үүлдәч 1926-гч җилд Прага балhснд политическ номин болн журналистин школ тɵгсәҗ. 1928-гч җилд Санҗ Балыков Бадьма Улановта хамдан түрүн хальмг политическ «Хальмг Таңhчин туг» гидг бүрдәц тогтаhад, барин халхар эклҗ кɵдлсмн. Бадьма Уланов 1920-гч җиләс авн эмиграцд бәәhәд, Чехословакд хальмг журналын редактор болҗ, хазгудын барин кɵдлмшәр хамцлдҗ йовсмн.
«Улан хальмг» газетин корреспондент болҗ шүлгч, орчулач Пюрвя Джидлеев (1910) кɵдлҗ йовсмн. Шүлгч, олна ниит үүлдәч Бем Джимбинов (1914) «Ленинә мөр» гидг нутгин газетин редакцд эклҗәhәд, таңhчин «Улан хальмг» газетин редакцд кɵдлсмн. 1935-гч җилд Москва балhснд Цугсоюзин журналистикин институтд сурhуль сурад эн тɵгсәсмн.
1926-гч җилд «Улан хальмг» газет «Таңhчин зәңг» болҗ нерәдлhән сольсмн. Нертә прозаик, шүлгч, драматург, хальмг урн-үгин зокъялын үндсләчрин негнь – Манҗин Нимгр (1905) «Таңhчин зәңг» редакцин ул деер Сусен Аксен, Сян-Белгин Хаср болн нань чигн баh наста бичәчнртә хамдан урн-үгин зокъялын кружок бүрдәсмн. Дарунь энүнә орлцачнр Хальмг пролетарин бичәчнрин Ниицәнд тохрсмн. 1927-гч җилд Манҗин Нимгр «Улан тег» журналын болн «Таңһчин зәңг» газетин ах редакторин дарук болҗ тәвгдсмн. 1929-гч җилд Манҗин Нимгрин «Һашута үнн» гидг түрүн келврмүдин хураңhу барас hарсмн. Эн хураңhу хальмг улсин бәәдл-җирhл үзүлҗәх, хальмг келәр бичгдсн аңхн түрүн зокъял болв.
Тер җилмүдт «Таңhчин зәңг» газетин редакцд нертә хальмг үүлдәчнр кɵдлҗ йовсмн. Тедн дунд, 1920-1940-гч җилмүдт нер hарсн, баh наста билгтә шүлгч, прозаик, журналист Бата Манджиев (1907), прозаик, публицист Николай Нормаев (1904) орчулач болҗ кɵдлсн деерән, хальмг келәр кесг фельетонмуд барас hарhсмн. 
1929-гч җилд Сусен Аксен (1905) – шүлгч, прозаик, Хальмг АССР-ин олна ниит үүлдәч хальмг баhчудын «Теегин герл» гидг газетин редактор болҗ кɵдлсмн. 1931-гч җилд Сусен Аксен «Улан малч» гидг газет бүрдәлhнд ик тәвцән орулҗ. Сусен Аксена олн болсн зокъялмуд советин хальмг келн улсин баатрлг йовдлд, олна-политическ йовудт нерәдгдҗ хальмг барллhнд hарсмн. «Улан малч» газет hардҗ драматург Саңһҗин Дермән (1904) 1940-гч җилмүд күртл кɵдлҗ йовла.
1930-гч җилмүдәс авн билгтә шүлгч, орчулач Даван Һәрә (1914) «Улан баhчуд» редакцд урн-үгин зокъялын кɵдләч болҗ кɵдлҗ йовла. Инҗин Лиҗ (1913) – нертә шүлгч, прозаик, орчулач, журналист «Улан баhчуд» газетин дааврта сегләтр болҗ кɵдлсмн. Инҗин Лиҗ «Улан баhчуд» газетин болн «Мана келн» журналын халхст хальмг улсин бәәцин туск очеркс, келврмүд, шүлгүд эклҗ барлла. 
1930-гч җилмүдин чилгчәр шүлгч, орчулач, журналист Эрдүшә Санҗ (1912) «Улан баhчуд» газетин редакцд эклҗ кɵдләд, дарунь «Улан баhчуд» болн «Ленинә ачнр» газетмүдин дааврта сегләтр болсмн.
1943-1956-гч җилмүдт Хальмг Таңhчиг үндсәрнь таслад, хальмг улс хар гɵрәр Сиврүр туугдла. 1957-гч җилд Хальмг Таңhчин автономь шинәс тогтад, хальмгуд Сиврәс тɵрскн hазрурн хәрҗ ирхд, «Таңhчин зәңг» газет ɵдгә цагин «Хальмг үнн» гидг нерәдлhән зүүсмн. 1957-гч җилин мɵрн сарин 14-д «Хальмг үнн» газетин түрүн hарцнь барас hарсмн. Тер җилмүдт «Хальмг үнн» редакцин кɵдләчнр дунд нертә шүлгчнр болн бичәчнр кɵдлҗ йовсмн – газетин дааврта сегләтр Дорҗин Басң, Инҗин Лиҗ, Эрнҗәнә Константин, Калян Санҗ, Сян Белгин Хаср, Балакан Алексей, Бембин Тимофей, Байдын Санҗара, Буурла Николай, Җимбин Андрей, Нуура Владимир болн нань чигн улс.
Һундл тɵрхд хальмг барин заңшал эклҗ тәвсн, хальмг урн-үгин зокъялын үндсләчнр, билгтә шүлгчнр, бичәчнр, журналистнр, олна ниит болн шаҗна үүлдәчнр 1920-1940-гч җилмүдт цааҗла харhад, эднә ик зунь тер цагт ясан геесмн. Наадкснь Широклагин, ГУЛАГ-ин лагермүдин болн Сиврин зовлңгиг тесҗ hарад, хɵɵннь нерән цеврдүлҗ чадсмн. 
Тегәд чигн бидн Хальмг Таңhчан үүдлhнә тɵлә әмән ɵгсн улсин нердиг әрүнәр хадhлад, дүүвр баh үйнрт залhмҗлулх зɵвтәвидн. Эндр ɵдр күртл тɵрскн келәрн hардг барллhна кɵдлмшт теднә эклҗ тәвсн заңшалмуд үнлгдәд, хадhлгдҗ йовхнь лавта.

Нюдля ОЧИРОВА,
кандидат филологических наук,
научный сотрудник отдела письменных памятников,
литературы и буддологии КалмНЦ РАН (КИГИ РАН)