Хальмг амн урн үгин билг-эрдм (Әрәсән номин академин Хальмг номин төвин 1960–1970 җҗ. бичүлҗ авсн зуульчллhна материалмуд) ― (=Устное народное творчество калмыков (экспедиционные аудиоматериалы 1960–1970-х гг. из Научного архива КалмНЦ РАН)
В данном сборнике представлены материалы фольклорных экспедиций, записанные учеными КалмНЦ РАН (в то время ― КНИИЯЛИ), отражающие сказочную традицию ― репертуар талантливых и самобытных сказителей, проживавших в разных районах Калмыкии в 1960–1970-х гг.
Издание рассчитано для преподавателей, учителей, научных работников и всех,интересующихся духовной культурой калмыцкого народа.
Һарг
Хальмг улсин оюни билгин зөөр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
ДОМГУД БОЛН ТУУҖС
1. Агта хан Дондг Омб хойр хаана тускар (тууҗ) (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
2. Арвн долата Миитр нойн (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . . . 31
3. Арта тәәшин көвүнә туск тууҗ (Зәңгч Б. Г. Гедеев) . . . . . 33
4. Баһ Дөрвдә нутг залдг Гегә нойна тускин тууҗ (Зәңгч заагдсмн уга) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
5. Бор баатр, Улан баатр (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . . . 48
6. Геср богд хаана тууж (Зәңгч С. С. Меклеев) . . . . . . . . . . . . 52
7. Һалдн Орв гидг кѳвүтә Дондг Омб хаана тускар (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
8. Гүмб Дорҗ нойна тууҗ (Зәңгч С. С. Меклеев) . . . . . . . . . . 59
9. Җамин көшәрин туск тууҗ (Өөт Мергнә тускар) (Зәңгч С. С. Меклеев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
10. Җова Дорҗ болн Эмгн Овш хойр зәәсңгин туск тууҗ (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
11. Иҗл Тең хойр һолын туск тууҗ (Зәңгч С. М. Пампилов)79
12. Йовһн Мергн баатрин туск тууҗ (Зәңгч Б. Г. Гедеев) . . . 81
13. Көгшн нохан тускар (тууҗ) (Зәңгч Я. И. Борлыков) . . . . 84
14. Күмн-әмтн яһҗ үүдснә тускар (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . 85
15. Күүнә тәвсн хүв (Зәңгч А. Д. Утнасунов) . . . . . . . . . . . . . 86
16. Лам болн хан һәрд шовуна тускар (Зәңгч Н. К. Тюрбеев)91
17. Мазн баатр (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
18. Малд Мах (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
19. Мань Вадр хаана тускар (тууҗ) (Зәңгч Б. Надбитов) . . . . 100
20. Маңһд, хасг, шеркш һурвн келн-улс яһҗ, кенәс һарсна тускар (домг) (Зәңгч Н. Надвидов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
21. Мазн баатрин тууж (Зәңгч С. С. Меклеев) . . . . . . . . . . . . 112
22. Нарни кѳвүн Чиңгс (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . . . . . 115
23. Номһн күүкнә туск домг (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . 115
24. Орс хальмг хойр ниилснә туск тууҗ (С. К. Буваев) . . . . . 117
25. Ѳнчн бичкн кѳвүн бурхна номд баралххар хәәҗ йовсна тускар (тууҗ) (Зәңгч Я. И. Борлыков) . . . . . . . . . . . . . . . . 122
26. Өнчн көвүнә тууҗ (Зәңгч М. Г. Дуляева) . . . . . . . . . . . . . 123
27. Өөт Мергн Темн көвүндән өгсн селвгин туск тууҗ (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
28. Өөт Мергн хан (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . . . . . . . . 126
29. Суврһ тогталһна тускар (тодлвр) (Зәңгч А. Б. Анджиров) 127
30. Түмн нойн 1812-гч җилә дәәнд орлцсна тускар (тодлвр) (Зәңгч Н. Надвидов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
31 Увш хаана тускар (Зәңгч Я. И. Борлыков) . . . . . . . . . . . . 130
32. Моднтн көвүнә тускар (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . 132
33. Харцх шовуна тууҗ (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . 133
34. Хошуда туск тууҗ (Зәңгч Б. В. Боктаев) . . . . . . . . . . . . . . 135
35. Цецн күүкнә туск тууҗ (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . 136
36. Цецн нертә кѳвүтә Закн гидг күн (домг) (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
37. Цецн хаана тууҗ (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . . . . . . 139
38. Шагҗч гидг бурхн (Зәңгч Э. Овшинов) . . . . . . . . . . . . . . . 143
39. Шулм бурхиг меклсн тууҗ (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . 144
40. Эрнҗәнә Шольшгин туск тууҗ (Зәңгч А. Д. Утнасунов) 146
41. Эрнцн Эргн баатрин тууҗ (Зәңгч О. Манцаев) . . . . . . . . 148
42. Эвдин нойна туск тууҗ (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . . . . 150
АҢ-АҺУРСНА ТУСК ТУУЛЬС
43. Алтн тоһстн тәкә хойрин тускар (Зәңгч А. Б. Анджиров) 158
44. Арат чон хойрин туск тууль (Зәңгч Л. Адудов) . . . . . . . . 158
45. Арат чон хойрин тускар (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . 158
46. Буһ болн буһ марлын тускар (Зәңгч Л. Адудов) . . . . . . . . 159
47. Темән, аю, арат, чон, арслң тавн (Зәңгч Б. М. Найминова) 160
48. Теңгрин аһарт йовсн шовуна ѳрүлг теңгсин йоралд йовсн заһсна түрсн хойр яһад харһсмн (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
49. Шовуна туск тууль (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . 166
50. Шовуна хаанд зандн аршан эс күртснә тускар (Зәңгч А. Б. Анджиров) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
51. Эмгн өвгн хойр (Зәңгч Л. Адудов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
52. Яман, чон, хавстн хамдан бәәснә тускар (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
БААТРЛЬГ ТУУЛЬС
53. Ах дү һурвн (Зәңгч С. К. Буваев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
54. Бор Улан, Хар Улан (Зәңгч Н. Ч. Убушиев) . . . . . . . . . . . 177
55. Буурл аһан көвүн Буһсхл хар көвүн Дөнн нойн гидг тууль (Зәңгч Б. Б. Докрунов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
56. Һунн наста Чилдң гидг баатр (Зәңгч А. Боджуков) . . . . . 185
57. Долан миңһн адута Дава Цецн көвүн (Зәңгч Х. А. Салбиков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
58. Дѳрвн ѳѳрд дөчн түмн моңһлла дәәлдҗ һарч ирснә туск тууль (Зәңгч М. Б. Дорджиев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
59. Көдәд һарсн көөрг-бөөрг сахлта Көк Наман көвүн гидг тууль (Зәңгч С-Г. Г. Очиров) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
60. Мазн баатрин туск тууль (Зәңгч Б. У. Церенов) . . . . . . . . 212
61. Маңһдын Озн баатр (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . 215
62. Миитр нойн. (Зәңгч М. Лавкушов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
63. Нарн дор нәәмн түмн адута, сар дор сай түмн адута, куучд һурвн түмн адута Намҗл Улан авһа (Зәңгч Э. Бадмаев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
64. Нәәмн зун наста Намҗл Улан ѳвгн долан зун наста Додин Герл эмгтә (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . 225
65. Сән Сиит гидг залу (Зәңгч Б. У. Церенов) . . . . . . . . . . . . 243
66. Хан богд аавта, хатн сәәхн ээҗтә Хәәртә Хар Күкл (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
СИДТӘ ТУУЛЬС
67. Алтн Өргч хан Мѳңгн Өргч хан хойр (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
68. Данҗл байна тууҗ (Зәңгч Б. Г. Гедеев) . . . . . . . . . . . . . . . 266
69. Җиҗларам шулм күүкн (Зәңгч Ц. Санджиева) . . . . . . . . . 268
70. Күмн юмна кел меддг залу (Зәңгч Н. К. Тюрбеев) . . . . . . 275
71. Күн шовун, аңгин медснә тууль (Зәңгч А. Боджуков) . . . 277
72. Меклә дүрстә көвүтә эмгн өвгн хойр (Зәңгч Х. А. Салбиков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
73. Ѳнчн Һанц баатрин туск тууль (Зәңгч Б. М. Найминова) 290
74. Өнчн көвүн (Зәңгч С. Ш. Бутаев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
75. Хамг әмтнә кел меддг залу күн (Зәңгч Б. М. Найминова) 298
76. Хойр кѳвүтә угатя залу нег байнд заргдҗ йовсна тускар (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
77. Хулхач һурвн залу (юмна кел меддг залу) (Зәңгч С. Ш. Бутаев) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
78. Хулхач һурвн залу (Зәңгч С. Ш. Бутаев) . . . . . . . . . . . . . . 316
79. Чикнә дүңгә көвүн (Зәңгч Х. А. Салбиков) . . . . . . . . . . . . 319
БӘӘЦИН ТУУЛЬС
80. Авн шивл (Зәңгч А. Боджуков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
81. Амн сән һурвн үг (Зәңгч Н. Надвидов) . . . . . . . . . . . . . . . 331
82. Арвн йистә Йистр-Бистр гидг көвүнә туск тууль (Зәңгч М. Г. Дуляева) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
83. Байн күүнә Арвн Долат гидг көвүн (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
84. Бөк Паль (Зәңгч А. Боджуков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
85. Ах-дү хойр мергн көвүнә туск тууль (дун). (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
86. Һахан толһа белгч (Зәңгч С.-Г. Г. Очиров) . . . . . . . . . . . . 341
87. Һурвн көвүтә өвгн (Зәңгч М. Дуляева) . . . . . . . . . . . . . . . 344
88. Һурвн күүкнә тускар (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . 345
89. Далн улан үкртә, дардһр улан царта өвгн эмгн хойр (Зәңгч Х. Салбиков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
90. Дәәвң хан гидг тууль (Зәңгч С. Кокуев) . . . . . . . . . . . . . . 352
91. Долан һуульһнч (Зәңгч А. Д. Утнасунов) . . . . . . . . . . . . . 355
92. Долан хоҗһр, нег түҗгр (А. Д. Утнасунов) . . . . . . . . . . . . 357
93. Долан хоҗһр, нег түҗгр (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . . . . 360
94. Зарһин алтн ширә (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . . . . . . . . . 364
95. Залху көвүн (Зәңгч К. Монтиков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
96. Ик байн күн (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . 370
97. Илвһә байн Заһрһа байн хойр (Зәңгч Н. Бадма-Халгаев) 371
98. Көвүн күүкн хойрта эмгн өвгн хойр (Зәңгч Б. Б. Докрунов) 376
99. Нарн Арслң хан Сар Арслң дүүтә (Зәңгч Н. С. Балеев) 379
100. Нег эктә өнчн көвүн (Зәңгч С. Ш. Бутаев) . . . . . . . . . . . 383
101. Нойна туск тууль. (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . 387
102. Олн әмтн цуһар меддг олн җилд угатя йовсн Очр-Һәрә (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
103. Ѳнчн залу гергн хойр (Зәңгч К. Монтиков) . . . . . . . . . . 390
104. Өнчн көвүн (зарц) (Зәңгч А. Д. Утнасунов) . . . . . . . . . . 392
105. Өтлг өвгн (Зәңгч Х. А. Салбиков) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
106. Тавн тѳ сахлта Бәрм ѳвгн (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . 398
107. Тавн тѳ сахлта нег тө өвгн (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . 402
108. Тавн ямата, ташхн шар күүктә, улагч үкртә, хар нохата өвгн эмгн хойр (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . 405
109. Тоолврта күүкн (Зәңгч Д. Надбитов) . . . . . . . . . . . . . . . . 407
110. Үгин үлгүр (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . 409
111. Үксн күүнлә җирһсн күүкн (Зәңгч Н. Б. Эдляева) . . . . . 411
112. Цецн күүкнә тускар (Зәңгч Н. С. Балеев) . . . . . . . . . . . . 413
113. Эрән Сән Эдг (Зәңгч Б. Б. Докрунов) . . . . . . . . . . . . . . . 416
114. Хаана зарцар бәәсн ик байн күүнә көвүнә тускар (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
115. Харһсн улсан алад йовдг нег залу күн (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
116. Хотын му, малын му хот авч ирснә тускар (Зәңгч заагдсмн уга) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
117. Шарин көвүн Мөрн Төр (Зәңгч Б. М. Найминова) . . . . . 430
ДАЛН ХОЙР ХУДЛ
118. Далн хойр худл (Зәңгч О. Э. Болдырев) . . . . . . . . . . . . . 434
119. Далн хойр худл (Зәңгч Шовгорова) . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
Дахуль
Зәңгчнр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
Домгуд болн тууҗс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Аң-аһурсна туск туульс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
Баатрльг туульс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Сидтә туульс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Бәәцин туульс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Далн хойр худл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Толь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Эн дегтрт орулгдсн кезәңк тууҗст, туульст, домгудт харһсн нерд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Эн дегтрт орулгдсн һазр-усна нерд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473